Αυτές τις εικόνες τις κατέγραψε τον Νοέμβριο του 2015 με την κάμερά του ο ανάπηρος σκηνοθέτης και ακτιβιστής Αντώνης Ρέλλας στο κρατικό Κέντρο Περίθαλψης ανάπηρων Παιδιών στα Λεχαινά
. Μου τις δείχνει σήμερα, δυο χρόνια μετά, ενόσω ολοκληρώνει το ντοκιμαντέρ του «Από το άσυλο στην κοινωνία ». Αυτές οι εικόνες με παρακίνησαν να ταξιδέψω μαζί του μέχρι τα Λεχαινά στα μέσα του Ιουλίου.
Οι δεκάδες ένοικοι των Λεχαινών είναι τα θύματα του κράτους «πρόνοιας» και του συστήματος ιδρυματοποίησης στην Ελλάδα. Οι περισσότεροι εγκαταλείφθηκαν ως νεογέννητα μια και για πάντα από τους γονείς τους είτε γιατί δεν μπορούσαν να καλύψουν τις ανάγκες του ανάπηρου παιδιού τους είτε γιατί σαν άλλους Ήφαιστους, οι γονείς τους τα πέταξαν στον ωκεανό των ασύλων, αφού δεν γεννήθηκαν «κανονικά» παιδιά.
1501241175.jpg)
Στα Λεχαινά το 2015.
Ένα έγκλημα διαρκείας αποκαλύπτεται
Το ίδρυμα στα Λεχαινά άνοιξε πριν από 27 χρόνια. Δεν είναι καινούρια ιστορία , αλλά δυστυχώς αποτελεί την επιτομή ενός διαχρονικού προβλήματος. Οι πρώτες καταγγελίες που πήραν έκταση έγιναν το 2009 από ευρωπαίους εθελοντές που πέρασαν αρκετούς μήνες στο ίδρυμα. Το 2010, ο Συνήγορος του Πολίτη ανέδειξε με πόρισμά του τις κατάφωρες παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων που λάμβαναν χώρα στο άσυλο. Το 2011 μπήκε για πρώτη φορά τηλεοπτική κάμερα στα Λεχαινά, με το ρεπορτάζ να αναφέρεται σε «εικόνες Μεσαίωνα». Το 2014, έφτασε η στιγμή της διεθνούς κατακραυγής με δημοσίευμα του BBC που σόκαρε, δείχνοντας ανάπηρα παιδιά κλειδωμένα σε κλουβιά σαν άγρια ζώα, στην Ελλάδα του εικοστού πρώτου αιώνα.
Μετά από το άρθρο του BBC, η τότε Υφυπουργός Υγείας της ΝΔ, Κατερίνα Παπακώστα, επισκέφτηκε το ίδρυμα και, όπως μου λένε ακτιβιστές και ιατρικό προσωπικό, «Το μόνο που έγινε ήταν να εγκατασταθεί ένα σύστημα με κάμερες για να παρακολουθούνται οι θάλαμοι. Ένα σύστημα παντελώς άχρηστο, που δεν χρησιμοποιείται πια».
Ο σκηνοθέτης Αντώνης Ρέλλας είναι μέλος του Κίνησης για τη Χειραφέτηση των Αναπήρων «Μηδενική Ανοχή» , οι οποίοι στις 4 Νοεμβρίου του 2015 αποφάσισαν να αναλάβουν δράση, κάνοντας τετραήμερη κατάληψη στο ίδρυμα των Λεχαινών στον Νομό Ηλείας.
Η δωδεκάχρονη Μαρία κλειδωμένη στο άδειο δωμάτιο-κελί της το 2015.
«Το ζήτημα των ιδρυμάτων το γνωρίζαμε πολύ πριν να αποφασίσουμε να επέμβουμε. Τα Λεχαινά, συγκεκριμένα, προέκυψαν διότι είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα της ασυλοποίησης των ανθρώπων που ζουν στο περιθώριο, για το οποίο δεν είμαστε καθόλου περήφανοι και περήφανες. Οι ανάπηροι διαβιούν σε καθεστώς βασανισμού, αποκλεισμένοι από τον κόσμο, δεμένοι σε κλουβιά, ζώντας μια ζωή αβίωτη, σαν να μην είναι άνθρωποι. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι τα περίπου 70 τέτοια κρατικά ιδρύματα που υπάρχουν σε όλη την Ελλάδα είναι χτισμένα έξω από τις πόλεις. Για να μη θυμάται κανείς ότι υπάρχουν κι αυτοί οι άνθρωποι. Υποτίθεται ότι όλα τα δικαιώματα των αναπήρων είναι κυρωμένα μέσω Σύμβασης του ΟΗΕ που είναι και νόμος του κράτους , αλλά εδώ και 27 έτη διαπράττεται ένα έγκλημα διαρκείας από όλες τις κυβερνήσεις, σαν να έχει παγώσει ο χρόνος. Αρέσκονται να δηλώνουν ευαισθητοποιημένοι για αυτά τα “ειδικά” παιδιά, χωρίς όμως ποτέ να παρεμβαίνουν ουσιαστικά, ώστε η ζωή τους να πάψει να έχει ασυλικό χαρακτήρα. Έτσι, το Νοέμβριο του 2015 καταλάβαμε το ίδρυμα και αξιώσαμε από την πολιτεία να πάψει αυτός ο διαχρονικός αποκλεισμός και ο βασανισμός των συνανάπηρών μας» μου λέει ο Αντ. Ρέλλας.
Ακτιβιστές της Κίνησης Χειραφέτησης Αναπήρων «Μηδενική Ανοχή» το βράδυ στην κατάληψη.
Πέρα από δικαιωματικό και πολιτικό θέμα, για κάποιους ακτιβιστές ήταν και προσωπικό:
«Μπήκα στο κλουβί, έκατσα στο κρεβάτι και […] έκλαιγα. Όλη η ζωή μου πέρασε σαν φλας μέσα στα ελάχιστα αυτά δευτερόλεπτα. Κατάλαβα ότι παρά τρίχα δεν ήμουν και εγώ ένας από τους έγκλειστους. Κατά λάθος εγώ είμαι έξω. Αν η Βάσω (η μάνα μου), το 1973, δεν είχε στείλει στον διάολο τον γαμπρό της (σύζυγο της αδελφής της που ζούσαν από τότε στην Πάτρα) που της είχε προτείνει να με κλείσει σε ένα ίδρυμα που ήξερε “εκεί κοντά” για να μη βασανίζεται, και αν δεν του είχε φέρει το βάζο στο κεφάλι, εγώ θα ήμουν ένας από αυτούς. […] Γιατί κλαίω άραγε; Γιατί θυμώνω; Γιατί είμαι έτοιμος να καταρρεύσω στην φωτογραφία; Η απάντηση είναι απλή. Γιατί φεύγοντας από εκεί άφησα ένα κομμάτι μου μέσα σε εκείνο το κλουβί […]. Ένα κλουβί που πια με ακολουθεί» έγραψε στις 8 Νοεμβρίου 2015 ο συγγραφέας, κοινωνιολόγος και ακτιβιστής με σπαστική τετραπληγία, Ανδρέας Κουζέλης.
Ο Ανδρέας Κουζέλης μέσα στο κλουβί στα Λεχαινά.
Μέσα στα Λεχαινά
Την επομένη ξεκινάμε με τον Αντώνη Ρέλλα για τα Λεχαινά. Τρεις ώρες περίπου μετά αντικρίζω το ίδρυμα. Στημένο σε απόσταση λίγων βημάτων από τον υποσταθμό της ΔΕΗ, ένα τριώροφο κτίριο βαμμένο ροζ, εξοστρακισμένο από τον οικιστικό ιστό, με έναν τρούλο εκκλησίας και έναν σταυρό στην κορυφή του. Στον προαύλιο χώρο, λίγες κούνιες, στατικές πάντα χωρίς παιδιά, ένα ασθενοφόρο και μερικές ελιές. Συχνά, όταν ένας ένοικος πεθαίνει μέσα στο ίδρυμα, φυτεύουν μια ελιά.
Το ίδρυμα των Λεχαινών.
Όπως διαπιστώνω ιδίοις όμμασι, μετά την κατάληψη και την πίεση των ακτιβιστών της «Μηδενικής Ανοχής» προς τους ιθύνοντες υπήρξε αξιοπρόσεκτη βελτίωση των συνθηκών. Δηλαδή, σήμερα, τα κρεβάτια-κλουβιά έχουν ανοιχτές πόρτες, η χημική καταστολή έχει μειωθεί δραστικά, η μηχανική καθήλωση, ή με άλλα λόγια τα χειροπόδαρα δεσμά, έχει σχεδόν εκλείψει και οι άνθρωποι που ζουν εκεί ξυπνούν από τη νάρκωση σαν κούκλες που τις άγγιξαν και τους εμφύσησαν λίγη ζωή. Κάποιοι συλλαβίζουν τις πρώτες τους λέξεις, μου χαμογελάνε ενώ άλλοι τρώνε μόνοι τους την ώρα του μεσημεριανού στην τραπεζαρία και πίνουν τον χυμό τους. Κάποιοι δεν είχαν λειτουργήσει τους μυς των χεριών τους ποτέ στη ζωή τους πριν από την κατάληψη των ακτιβιστών.
4 Νοεμβρίου 2015. Η στιγμή της κατάληψης του ιδρύματος από τη «Μηδενική Ανοχή».
Η Μαρία λίγη ώρα μετά την κατάληψη, με τους ακτιβιστές της «Μηδενικής Ανοχής» για πρώτη φορά στον ήλιο και τις κούνιες.
Είναι μέρες καύσωνα, αλλά ευτυχώς πλέον υπάρχουν κλιματιστικά, όπως και θέρμανση για το χειμώνα χάρη στις διεκδικήσεις των ακτιβιστών. Το προσωπικό είναι ενήμερο για την επίσκεψή μας και ο περιβάλλων χώρος είναι καθαρός και υπάρχουν λίγα πολύχρωμα στολίδια. Όταν φτάνουμε, μερικοί ένοικοι ή επωφελούμενοι, όπως αποκαλούνται, περνούν τις πρωινές ώρες τους στο playroom με τα στρώματα και την τηλεόραση. Ζουν επτά-οκτώ ανά δωμάτιο και κανένας τους δεν διαθέτει ούτε ένα προσωπικό αντικείμενο. Μονάχα η Κανέλλα, μια κοπέλα με τα δύο της πόδια δεμένα, έχει λίγες ζωγραφιές και μερικά αρκουδάκια. «Μερικούς έρχονται οι δικοί τους και τους βλέπουν» μου λέει ο Αντ. Ρέλλας, ενώ με ξεναγεί στα δωμάτια. Οι περισσότεροι δεν υπάρχουν για τις οικογένειές τους. Το δωμάτιο όπου ήταν μόνιμα έγκλειστη η δωδεκάχρονη Μαρία, εδώ και ένα χρόνο λειτουργεί ως χώρος για φυσικοθεραπεία, ενώ το μικρό κορίτσι έχει μεταφερθεί σε ίδρυμα για ανήλικα.
Οι ένοικοι του ασύλου παρέα με τους ακτιβιστές.
Ο Πρόδρομος είναι 34 χρόνων. Εγκαταλείφθηκε μωρό από τους γονείς του σε ένα καλαθάκι και μεγάλωσε σε ίδρυμα για ανήλικα μέχρι τα οκτώ του χρόνια. Στα οκτώ του έπεσε από τον τέταρτο όροφο του ιδρύματος, έπαθε κρανιοεγκεφαλική κάκωση και μεταφέρθηκε στα Λεχαινά. Μας χαμογελάει και μας ζητάει «θάλασσα», «ντουλάπα» και «κομοδίνο». Μία από τις ευχές του Πρόδρομου πραγματοποιείται το ίδιο απόγευμα, όταν τον πάμε να δει -ίσως για πρώτη φορά, ποιος ξέρει;- τη θάλασσα.
Ο Πρόδρομος στη θάλασσα χάρη στην παρέμβαση των ακτιβιστών. 14 Ιουλίου 2017
Το ίδρυμα στα Λεχαινά δεν μοιάζει με το κολαστήριο που συνάντησαν οι ακτιβιστές πριν από δύο χρόνια. Όμως, αν κάποιος δεν βολεύεται στην αντίληψη ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν είναι άνθρωποι, και σκεφτεί ότι κάθε τέτοιο ίδρυμα, είναι το σπίτι αυτών που ζουν μέσα, συνειδητοποιεί ότι το ίδρυμα παραμένει μια κλινική βγαλμένη από άλλες εποχές ή από κάποια δυστοπική ταινία.
Άνθρωποι-αντικείμενα σε κάλαθο αχρήστων
Ο ομότιμος καθηγητής Παιδαγωγικής του ΑΠΘ, Γιώργος Τσιάκαλος, είχε πει παλαιότερα ότι οι έγκλειστοι των Λεχαινών «θα μπορούσαν να μιλάνε, να γελάνε και να πηγαίνουν σχολείο», αν δεν είχαν υποστεί την απόλυτη βλάβη του ιδρυματισμού. Ο Γιώργος Νικολαΐδης είναι Διευθυντής Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής πρόνοιας στο Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού και είναι ο ψυχίατρος που έχει αναλάβει επίσημα από το 2016 το πρόγραμμα παρέμβασης στα Λεχαινά. Τον ρωτώ πώς θα ήταν σήμερα αυτοί οι άνθρωποι, αν δεν είχαν υποστεί την μηχανική καθήλωση και τη χημική καταστολή και αν πρόκειται για πράγματι για βασανιστήρια.
«Φυσικά, απολύτως. Πώς μας φαίνεται, δηλαδή, ένας άνθρωπος να ζει 365 μέρες σε ένα κλουβί δύο επί δύο ή το να είναι δεμένος 365 μέρες το χρόνο και από τα τέσσερα άκρα του; Πώς θα το λέγατε αυτό; Συνιστούν παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων και αδικήματα κατά μία έννοια, για τα οποία η Ελλάδα έχει εγκληθεί σε όλων των ειδών τα διεθνή fora, από τον ΟΗΕ, από τον επίτροπο για τα ανθρώπινα δικαιώματα του Συμβουλίου της Ευρώπης, τις αρμόδιες γενικές διευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κ.ά. Στην Ελλάδα, όμως, συχνά προσποιούμαστε ότι συμμορφωνόμαστε, αλλά τα πράγματα παραμένουν ίδια. Οι πρώτες διαμαρτυρίες έγιναν στα τέλη του ’90 από μια ομάδα επαγγελματιών και ακτιβιστών. Οι τότε διοικήσεις και κυβερνήσεις κατάφεραν να τους διασκορπίσουν και κάποιοι να βρεθούν έως και κατηγορούμενοι. Το μόνο που επετεύχθη ήταν να αντικατασταθούν τα μεταλλικά κλουβιά από ξύλινα κλουβιά» θυμάται ο κ. Νικολαΐδης.
Συνεχίζοντας, εξηγεί ότι «Το σύστημα φερόταν σε αυτούς τους ανθρώπους σαν να είναι αντικείμενα. Δεν είχαν ούτε επιθυμίες ούτε προσωπικά χαρακτηριστικά. Ήταν αντικείμενα. Τα οποία τα φρόντιζαν μεν, αλλά σαν αντικείμενα. Αυτό που είναι εντυπωσιακό από την εμπειρία μου, είναι να βλέπεις ανθρώπους να ξυπνάνε και να γίνονται υποκείμενα. Να εκφράζουν προτιμήσεις, να παίρνουν μια πρωτοβουλία όσο απλή κι αν φαίνεται, όπως το να απλώσουν το χέρι τους και να αγγίζουν έναν άνθρωπο, τον άνθρωπο που θα διαλέξουν αυτοί. Το να λένε λέξεις, άνθρωποι που είχαν να μιλήσουν δέκα χρόνια. Ισχύει αυτό που είχε πει ο κ. Τσιάκαλος και πράγματι, σήμερα, δύο από τα ανήλικα πάνε στο ειδικό σχολείο.
»Τα Λεχαινά υπήρξαν ο κάλαθος των αχρήστων όλου του προνοιακού συστήματος για την αναπηρία από όλη την Ελλάδα. Ό,τι πιο βαρύ και ανεπιθύμητο το έστελναν εδώ. Έχουμε και καταστάσεις πραγματικά βαριές, καθώς υπάρχουν και άνθρωποι με πολλαπλές βλάβες, αλλά ο ιδρυματισμός, η μηχανική καθήλωση και η χημική καταστολή επί σειρά ετών εμπόδισαν την ανάπτυξη δεξιοτήτων. Φανταστείτε ότι όταν ξεκινήσαμε, υπήρχε ένοικος που ήταν δεμένος επί 21 συναπτά έτη. Ήταν τόσο αποστερημένοι από ερεθίσματα, που ακόμα και με λίγο νοιάξιμο, φροντίδα και κοινωνικοποίηση, η εξέλιξή τους είναι θεαματική».
Τις μέρες τής κατάληψης των Λεχαινών από την Κίνηση Χειραφέτησης Αναπήρων «Μηδενική Ανοχή».
Ο Διογένης όταν ζούσε δεμένος. Σήμερα μάς χαμογελά, αγκαλιά με το ημισεληνοειδές μαξιλάρι του.
Αναπόφευκτα, ρωτώ τον κ. Νικολαΐδη αν υπάρχει ακόμα μέρος της ελληνικής επιστημονικής κοινότητας που να αποδέχεται τη μηχανική καθήλωση και που να συνταγογραφεί χάπια σε τριπλάσιες και πενταπλάσιες από τις συνιστώμενες διεθνώς δόσεις.
«Ναι», απαντάει, «αλλά κατά μόνας. Σε δημόσια επιστημονική συζήτηση δεν λέγεται αυτή η άποψη. Υπάρχει η παρανόηση ότι αυτά τα μέρη είναι κάτι σαν νοσοκομείο, ειδικά στους γιατρούς και τους νοσηλευτές, ενώ δεν είναι. Είναι το σπίτι τους, είναι το μέρος που μένουν. Με μια αντίληψη νοσοκομείου, λοιπόν, οι οδηγίες είναι, “Γιατί κυκλοφορείς; Γιατί δεν είσαι στο κρεβάτι σου;”».
Ίδρυμα-στρατώνας
Στο ίδρυμα των Λεχαινών, σήμερα ζουν 44 ενήλικες (ο μεγαλύτερος είναι 48 χρονών) και 4 ανήλικα, οι περισσότεροι εκ των οποίων τοποθετήθηκαν σε αυτό το ίδρυμα ή αρχικά σε άλλες δομές ανά την Ελλάδα και δεν βγήκαν ποτέ από αυτό το σύστημα. Πρόκειται για ανθρώπους με νοητική καθυστέρηση, σωματικές και κινητικές βλάβες. Στα Λεχαινά υπάρχουν και άτομα με αισθητηριακές βλάβες, δηλαδή είτε τυφλά είτε με μειωμένη όραση, τα οποία «είναι τελείως απαράδεκτο να βρίσκονται εκεί», σύμφωνα με τον ψυχίατρο, «γιατί το ίδρυμα δεν έχει καμία υποδομή για ανθρώπους με αισθητηριακές βλάβες». Επίσης, ο κ. Νικολαΐδης σημειώνει ότι «Υπάρχουν και μερικές περιπτώσεις που -ποιος ξέρει πώς βρέθηκαν εκεί;- δεν έχουν παρά βαρύ αυτισμό και είναι κρίμα που η διαδρομή τους στον ιδρυματικό χώρο τούς οδήγησε εκεί».
Για λίγες μόνο ώρες της ημέρας, οι ένοικοι των Λεχαινών κάθονται στο playroom.
Σύμφωνα με την τελευταία μελέτη το 2014 από τη ΜΚΟ Ρίζες, 2.825 παιδιά ζουν σε κλειστά ιδρύματα στην Ελλάδα και 883 από αυτά είναι ανάπηρα. Στη συγκεκριμένη μελέτη, οι ερωτηθέντες ανέφεραν την αναπηρία ως τον πιο σημαντικό λόγο για την τοποθέτηση των παιδιών σε ίδρυμα, ενώ οι αμέσως επόμενοι ήταν η παραμέληση και η κακοποίηση. Τα 28 από τα 85 ιδρύματα κλειστής παιδικής προστασίας έχουν κρατική εποπτεία, ενώ τα υπόλοιπα είναι κυρίως νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου ή ανήκουν σε μη κυβερνητικές οργανώσεις και στην εκκλησία.
Βόλτα με ιατρική ποδιά και γάντια. 5 Νοεμβρίου 2015
Όσον αφορά το προσωπικό στα Λεχαινά, από τα περίπου 60 άτομα, το φροντιστικό προσωπικό είναι λιγότερο από 25 άτομα εκ των οποίων οι περισσότεροι δεν είναι καν νοσηλευτές. Οι υπόλοιποι είναι διοικητικό και τεχνικό προσωπικό, όπως μαραγκοί, οδηγοί και εργάτες. Χαρακτηριστικά, ο ψυχίατρος κ. Νικολαΐδης λέει: «Όταν πήγαμε πέρυσι, υπήρχε και μια λογοθεραπεύτρια ανάμεσά μας και μεγάλο μέρος του προσωπικού στα Λεχαινά μάς είπε: “Μα αφού δεν έχουν λόγο, τι να την κάνουν τη λογοθεραπεύτρια;”. Το ευτυχές, όμως, και αυτό πρέπει να το πούμε, είναι ότι μετά από ένα χρόνο, τουλάχιστον ένα κομμάτι του φροντιστικού προσωπικού εκτιμάει την εξέλιξη των επωφελούμενων και συμμετέχει ενεργά στην προσπάθεια».
Ο υποσταθμός της ΔΕΗ σε απόσταση αναπνοής από την είσοδο του ιδρύματος.
Το βράδυ κοιμόμαστε μέσα στο ίδρυμα κι εμείς. Στο δωμάτιο μου υπάρχει ένα κρεβάτι, ένας νιπτήρας και ένα αναπηρικό αμαξίδιο. Στους άδειους τοίχους υπάρχουν λιγοστά ξεθωριασμένα αυτοκόλλητα από ήρωες παιδικών ταινιών και μια ζωγραφιά που λέει «I love αγάπη».
Το πρωί όλοι οι ένοικοι των Λεχαινών ξυπνάνε την ίδια ώρα, τρώνε το ίδιο φαγητό και κοιμούνται αναγκαστικά την ίδια ώρα σε έναν χώρο απρόσωπο. «Όταν έχεις μια μαζική δομή, αναγκαστικά το πρόγραμμα θα είναι σαν στρατωνισμός. Ακόμα κι αν βελτιώσεις τις συνθήκες, θα χτυπάς πάντα σε έναν τοίχο λόγω του μεγέθους» λέει ο ψυχίατρος, προσθέτοντας ότι, «Οι άνθρωποι πρέπει να βγαίνουν έξω. Τώρα βγαίνουν μόνο για να πάνε στο νοσοκομείο όταν αρρωσταίνουν. Μερικοί ένοικοι των Λεχαινών έχουν σύνδρομο Down, οι οποίοι λόγω χρόνιου ιδρυματισμού και έλλειψης εκπαίδευσης και κοινωνικοποίησης δεν εξελίχθηκαν. Σήμερα κανονικά οι άνθρωποι με σύνδρομο Down δουλεύουν, οδηγούν, παντρεύονται, έχουν φίλους, κάνουν έρωτα».
Τα ζητήματα αναπηρίας θεωρούνται περιθωριακά και είναι υποσημειώσεις στο περιθώριο της θεσμικής ατζέντας, αλλά, δυστυχώς, και της κινηματικής. Οι ιστορίες των ανάπηρων χρησιμοποιούνται είτε για να πασπαλίσουν με δράμα τα δελτία των 8 είτε για να αποθεώσουν τους «ήρωες της ζωής». Μπροστά στις βάναυσες εικόνες ασυλοποίησης αποστρέφουμε το βλέμμα και επιχειρούμε να τις ξεχάσουμε. Η συναισθηματική φόρτιση, όμως, δεν έχει καμία αξία αν εκτονώνεται χωρίς να διεκδικούμε λύσεις.
Αγώνας για αποϊδρυματοποίηση – Μηδενική πολιτική βούληση;
«Το Υπουργείο έχει πλήρη συνείδηση των συνθηκών και των προβλημάτων που έχει παραλάβει. Ξέρουμε ότι τα δύο σημαντικότερα προβλήματα είναι η έλλειψη προσωπικού, ιδίως ιατρικού, νοσηλευτικού και επιστημονικού και οι ανεπαρκείς υποδομές. Μέσα στον Νοέμβριο έχει προγραμματιστεί ευρεία σύσκεψη των διοικήσεων όλων των Κέντρων Κοινωνικής Πρόνοιας στη Ελλάδα, ώστε να υπάρξει ακριβής καταγραφή όλων όσα αυτές οι συνθήκες απαιτούν. […] Στόχος της πολιτικής του Υπουργείου Εργασίας, Κοινωνικών Ασφαλίσεων και Αλληλεγγύης είναι να επιτευχθεί η ευρύτερη δυνατή αποϊδρυματοποίηση, με εξασφάλιση της αναγκαίας φροντίδας για τους περιθαλπόμενους των σχετικών Ιδρυμάτων και σε αυτή την κατεύθυνση σχεδιάζουμε τις επόμενες ενέργειές μας».
Το παραπάνω ήταν η ανακοίνωση-απάντηση του Υπουργείου Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης προς τους ανάπηρους ακτιβιστές της «Μηδενικής Ανοχής» στις 5 Νοεμβρίου 2015, μια μέρα μετά την κατάληψή τους στα Λεχαινά.
Αφενός το υπουργείο παραδέχεται ρητά ότι γνωρίζει τι διαδραματίζεται στα Λεχαινά. Αφετέρου, παρά την αναφορά της λέξης-κλειδί «αποϊδρυματοποίηση», εστιάζει σε λύσεις που ακούγονται αφηρημένες και δυσανάλογες συγκριτικά με το πρόβλημα. Μια καλύτερη κόλαση παραμένει κόλαση.
Ακτιβιστές και ειδικοί επιστήμονες που εργάζονται στα Λεχαινά συγκλίνουν ομόφωνα στο ότι πρέπει οι ένοικοι να δεχτούν εξατομικευμένη φροντίδα και να ετοιμαστούν σταδιακά για τη μετάβασή τους σε μια ανοιχτού τύπου δομή.
Πώς ακριβώς, όμως, θα αφήσουμε πίσω το ισχύον μοντέλο κλειστής ιδρυματικής περίθαλψης; Ο κ. Νικολαΐδης μαζί με την ομάδα του κατέθεσαν πρόσφατα στην κυβέρνηση, στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και σε άλλους φορείς ένα ολοκληρωμένο σχέδιο για την υποκατάσταση του ιδρύματος από μικρότερες δομές, ανθρώπινα δηλαδή σπιτάκια, σύγχρονων αντιλήψεων. Όπως περιγράφει ο ίδιος:
«Η πρόταση έγινε εξατομικευμένα, αναλόγως του τι χρειάζεται ο καθένας, και όχι μαζικά και για τους 48 ενοίκους το ίδιο πράγμα. Για παράδειγμα, κάποιοι θα μπορούσαν να μεταφερθούν σε οικογενειακό πλαίσιο (αναδοχή). Το σχέδιο προβλέπει και την αναγκαία μετάβαση γιατί δεν παίρνεις απλώς έναν άνθρωπο να τον βάλεις σε μια μικρή δομή. Έτσι θα δημιουργήσεις ένα μικρό “Λεχαινό” και δυστυχώς, η εμπειρία της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα μάς έχει δείξει ότι το μικρό άσυλο μπορεί να είναι χειρότερο από το μεγάλο. Περιλαμβάνει μια διαδικασία επανεκπαίδευσης του προσωπικού και των ενοίκων, ώστε να μπορούν να ενταχθούν κοινωνικά. Συμπεριλαμβάνονται, επίσης, οι υπηρεσίες πρόληψης, γιατί ο ιδρυματισμός είναι ένα δυναμικό φαινόμενο και θα έρθουν νέα αιτήματα, οπότε πρέπει να βοηθήσεις τις οικογένειες που έχουν ανάπηρα παιδιά να τα κρατήσουν μέσα στην οικογένεια. Έχουμε καταθέσει το σχέδιο με προϋπολογισμό και χρονοδιάγραμμα στην κυβέρνηση, στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και σε άλλους φορείς και περιμένουμε. Αλλά το “περιμένουμε” δεν μπορεί να είναι επ’ άπειρον.
»Το πρόγραμμα υποστηρίζεται χρηματοδοτικά και από τη βρετανική οργάνωση Lumos της J.K.Rowling [συγγραφέα του Χάρι Πότερ]. Αλλά δεν μπορεί το σύστημα να στηρίζεται σε μία φιλανθρωπική οργάνωση από το εξωτερικό. Πρέπει να αναλάβει και η πολιτεία τις ευθύνες της. Στα λόγια υπάρχει ενδιαφέρον, αλλά πρέπει να δούμε να γίνεται κάτι στην πράξη, και στη λογική της αποϊδρυματοποίησης. Όχι να διαλύσουμε αυτό το ίδρυμα επειδή είναι το επίκεντρο της αρνητικής δημοσιότητας και απλώς να το σκορπίσουμε χωρίς να υπάρξει στήριξη για ένταξη στην κοινότητα».
Για το οικονομικό σκέλος, ο κ. Νικολαΐδης διευκρινίζει ότι «Ο ακριβής προϋπολογισμός των Λεχαινών, όπως λειτουργούν τώρα, είναι ασαφής, όπως σε όλο το Δημόσιο, γιατί πολλές δομές έχουν πολλαπλές γραμμές χρηματοδότησης. Πάντως, μας κοστίζει πάνω από 1,5 εκατομμύριο ευρώ το χρόνο [δηλαδή, πάνω από 2.600 ευρώ το μήνα για κάθε ένοικο]. Για τις νέες δομές, ο προϋπολογισμός μας είναι 2,2 εκ. για τη μετεγκατάσταση και την υποστήριξή τους και επιπλέον, περίπου 1 εκ. για να λειτουργούν σε όλη την Περιφέρεια δομές που θα υποστηρίζουν την οικογένεια, ώστε να μη χρειάζεται να φτιαχτούν νέα Λεχαινά ή ιδιωτικά Λεχαινά. Γιατί, παράλληλα με τα κρατικά ιδρύματα, τα οποία γίνονται εύκολα στόχος, υπάρχει και μια πλειάδα άλλων -θρησκευτικών, μη κυβερνητικών, κερδοσκοπικών- τα οποία είναι στο απυρόβλητο και επειδή κάποιος πληρώνει, είναι άβατα».
Μια βασική έγνοια είναι η απορρόφηση του υπάρχοντος προσωπικού σε αυτές τις νέες δομές, αλλά ο ψυχίατρος τονίζει ότι χρειάζεται παραπάνω προσωπικό για να λειτουργήσει σωστά το νέο σύστημα και επιπλέον ειδικότητες, όπως ψυχολόγος και κοινωνικός λειτουργός, που αυτή τη στιγμή δεν υπάρχουν στα Λεχαινά. «Προσπαθούμε να υπερβούμε και κάποιες μνημονιακές δεσμεύσεις, ζητώντας να αναγνωριστεί η ανάγκη για πρόσληψη ειδικευμένου προσωπικού για τη φροντίδα αυτών των ανθρώπων, παρά τη γενική απαγόρευση προσλήψεων» λέει ο κ. Νικολαΐδης.
Στις 13 Ιουλίου, ο βουλευτής του ΚΚΕ, Γιώργος Λαμπρούλης, απήυθυνε ερώτηση στη Βουλή στην αναπληρώτρια Υπουργό Εργασίας Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Θεανώ Φωτίου, σχετικά με το εφάμιλλο των Λεχαινών, Θεραπευτήριο Χρόνιων Παθήσεων Παίδων στο Σκαραμαγκά. Η τοποθέτησή του αντανακλά, δυστυχώς, την άγνοια μεγάλου μέρους της κοινωνίας μας. «Το κτίριο στο Σκαραμαγκά φιλοξενεί 29 άτομα ενώ η συγκεκριμένη υποδομή επιτρέπει τη φιλοξενία πολύ περισσότερων. Γιατί δεν βελτιώνεται το κτίριο και γιατί δεν προσλαμβάνεται επιπλέον προσωπικό ώστε να μπουν περισσότερα παιδιά στο ίδρυμα;» ρώτησε ο κ. Λαμπρούλης. Η κ. Φωτίου απάντησε ότι τα μεγάλα ιδρύματα αντιστοιχούν σε παρωχημένες αντιλήψεις και ότι, «Πρέπει να σπάσουμε την ασυλοποίηση, γιατί η λύση δεν είναι η βελτίωση των ιδρυμάτων», αναφερόμενη συγκεκριμένα και στα Λεχαινά. «Η αποασυλοποίηση βοήθησε ήδη αρκετά παιδιά, σύμφωνα με τους ίδιους τους γονείς τους. Τα ιδρύματα δεν πρέπει να είναι αποθήκες ψυχών. Πρέπει να είναι σε αλληλεπίδραση με την κοινωνία» ήταν τα λόγια της κ. Φωτίου, δημιουργώντας προσδοκίες για πράξεις εκ μέρους του υπουργείου της.
Άσυλο και κοινωνία
«Αρκετές φορές έχουν αναφερθεί στο κλείσιμο των Λεχαινών, αλλά δεν ξέρουμε αν είναι πράγματι πρόθεση της κυβέρνησης να το πράξει» λέει ο ανάπηρος σκηνοθέτης Αντώνης Ρέλλας. Τις ανησυχίες του εκφράζει και ο ψυχίατρος κ. Νικολαΐδης για το «ανύπαρκτο και γραφειοκρατικό κράτος πρόνοιας στην Ελλάδα» και για τις τραγικές εμπειρίες αποϊδρυματοποίησης από νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις.
Όπως εξηγεί συγκεκριμένα: «Κατά τη γνώμη μου δεν υπήρξε ποτέ στην Ελλάδα κοινωνική πρόνοια και ούτε υπάρχει. Υπάρχουν αποσπασματικές δομές και υπηρεσίες. Φτιάχτηκε ένα δίκτυο φιλανθρωπίας στους βαλκανικούς πολέμους και μετά τη μικρασιατική καταστροφή που βασιζόταν στους μεγάλους ευεργέτες. Μετά τον Β΄ ΠΠ, η Φρειδερίκη έφτιαξε άσυλα για την παιδική προστασία, με σκοπό τη συγκράτηση του κομμουνιστικού κινδύνου, και ως εκ τούτου ήταν πολύ βαθιά ριζωμένο το εθνικιστικό και θρησκευτικό κομμάτι. Τη δεκαετία του ’80 έγιναν κάποια άλματα, όπως στην περίθαλψη της υγείας, αλλά, δυστυχώς, στην κοινωνική πρόνοια η στροφή έγινε προς το γραφειοκρατικότερο. Χαρακτηριστικά, μια μέρα πήγα στα Λεχαινά και μου είπαν ότι εγκρίθηκε η εισαγωγή ενός παιδιού. Τους ρώτησα αν είδε κανείς το παιδί ή την οικογένειά του. “Όχι, αλλά είδαμε αυτό” μου απάντησαν και μου έδειξαν έναν πάκο χαρτιά. Μα τα χαρτιά θα βάλουμε μέσα; Τη δεκαετία του ’90 έγινε η έκρηξη των μη κυβερνητικών οργανώσεων και εκεί πια, όλοι αισθάνθηκαν ασφαλείς ότι κάποιος άλλος -και όχι το οργανωμένο κράτος- θα αναλάβει τις ανάγκες της κοινωνίας. Είναι κρίμα το ότι μέχρι τώρα καμία κυβέρνηση δεν είχε την ευθυκρισία να κάνει μια τομή στην πρόνοια».
Όσο για τις εμπειρίες αποϊδρυματοποίησης από νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις με τραγικά αποτελέσματα, το πιο τρανταχτό παράδειγμα είναι η κυβέρνηση Ρήγκαν στις ΗΠΑ:
«Πέταξαν έξω από τα ψυχιατρεία τους τρόφιμους με ένα κουτάκι νευροληπτικά στην τσέπη, χτυπώντας τους φιλικά στην πλάτη. Το αποτέλεσμα ήταν ότι, ένα μεγάλο ποσοστό πέθανε μέσα στον πρώτο χρόνο γιατί οι άνθρωποι δεν είχαν στήριξη ή δεξιότητες να επιβιώσουν, ενώ πολλοί έζησαν άστεγοι. Είναι πολύ εύκολο να κάνει κάποιος μια άτσαλη κίνηση και να εκθέσει αυτούς τους ανθρώπους σε ακόμα χειρότερες καταστάσεις. Δεδομένου ότι και η χώρα μας είναι δακτυλοδεικτούμενη για τα Λεχαινά, αν δεν γίνει η αποϊδρυματοποίηση με έναν συγκροτημένο τρόπο, αργά ή γρήγορα θα βρεθεί κάποιος να κάνει μια αποϊδρυματοποίηση α λα Ρήγκαν και τότε θα τραβάμε τα μαλλιά μας».
Ο Αντώνης Ρέλλας κατέγραψε επί δύο χρόνια με την κάμερά του από το σάλο που προκάλεσαν οι απάνθρωπες πρώτες εικόνες από τα Λεχαινά μέχρι και τα απόνερα τους. Το ντοκιμαντέρ του «Από το Άσυλο στην Κοινωνία» θα προβάλλεται σε ελληνικά και διεθνή φεστιβάλ από τον Νοέμβριο του 2017 και χρηματοδοτείται από την Κίνηση Χειραφέτησης Αναπήρων «Μηδενική Ανοχή»και από την Κίνηση Καλλιτεχνών με Αναπηρία.
Με τα λόγια του ανάπηρου σκηνοθέτη: «Στόχος μας είναι να βγάλουμε τις εικόνες μέσα από το άσυλο έξω στην κοινωνία ούτως ώστε να κάνουμε συνυπεύθυνη την κοινωνία. Θέλουμε να ταρακουνήσουμε όσους νιώθουν ότι αυτό το έγκλημα πρέπει να τελειώσει και να βοηθήσουμε όλοι μαζί. Αν μπορούν να μετασχηματιστούν τα Λεχαινά, τότε οποιοδήποτε άλλο ίδρυμα μπορεί».
Η αναδημοσίευση είναι απο το https://www.thepressproject.gr/article/114673/Tha-mporousan-na-gelane-na-milane-na-exoun-zoi
** Οι φωτογραφίες είναι από το αρχείο της Κίνησης Χειραφέτησης Αναπήρων «Μηδενική Ανοχή».
